Refugehuis van de Abdij van Herkenrode in Hasselt (Limburgse Kempen)

Omstreeks 1500 had Gertrudis de Lechy, abdis van Herkenrode van 1491 tot 1519, de monumentale vakwerkbouw 'Den Heyligen Geest' met tuin in de Maastrichterstraat in Hasselt gekocht van Johan van Luymertingen, schepen van het Hof van Vliermaal, om een toevlucht te hebben binnen de stadsmuren.
In 1542 neemt bouwabdis Mechtildis de Lechy, abdis van 1519 tot 1548, het besluit dit huis om te vormen tot een deftig refugehuis om in geval van oorlog het hele convent erin onder te brengen. De contracten voor de bouw zijn alle bewaard in het register van het archief van Averbode. Lauwereys Ballen, steenmetser te Hasselt bouwde het refugehuis in laatmiddeleeuwse stijl van 1542 tot 1544; hij was het ook die enkele jaren later de eerste infirmerie in de abdij bouwde en een nieuwe brouwerij.
Het refugehuis is gebouwd in baksteen; de buitenmuren zijn versierd met rijen witte natuursteen uit Zichen. Voor de kroonlijst werd ook steen uit Gobertange gebruikt. De met accolades afgewerkte zesledige kruiskozijnen liggen eveneens vervat in natuursteen van Gobertange. Aan de binnenkant werd een renaissancegalerij met 14 kolommen aangebracht; deze is er niet meer. Het grote gebouw bevatte naast de woonvertrekken nog een kapel, een paardenstal, koetshuizen en een schuur. Twee massieve rondboogpoorten, waarvan de rechter toegang gaf tot de schuur zijn asymmetrisch ingebouwd in de frontgevel. De schuur die op het noorden georiënteerd was werd in de negentiende eeuw afgebroken.
'Op zijn Brabants' moet ooit een staande uitdrukking in de wereld van de bouwheren geweest zijn. Dat kunnen we onder meer afleiden uit het contract dat de abdij van Herkenrode in 1542 afsloot voor de bouw van haar refugehuis in Hasselt. Daarin liet ze stipuleren dat het “op de manier van Brabant” moest gebouwd worden. Typisch Brabants is onder meer de zeer decoratieve combinatie van baksteen met natuursteen.
Een oude kroniek (1672-1675) vertelt hoe de zusters van Herkenrode gedurende de oorlogen van Lodewijk XIV naar het refugehuis gevlucht zijn. De zusters leefden er als kostdames; iedere dag woonden zij de mis bij en zongen zij samen het officie. De mondvoorraad werd iedere dag van de abdij naar het refugehuis gebracht.
In de 18e eeuw zijn de oorlogen zeldzamer geworden. Het refugehuis wordt dan aan particulieren verhuurd; het gebouw is dan in afzonderlijke woongelegenheden ingedeeld om de verhuring mogelijk te maken. Een lokaal blijft altijd voorbehouden voor de secretaris of rentmeester van de abdij die er de pachten van landerijen uit de omgeving int; een ander vertrek dient als logeerkamer voor de dames die in Hasselt op doortocht zijn. De huurder van het dameskwartier moet de maaltijden bereiden voor de dames, zusters en knechten van Herkenrode die in Hasselt logeren. De onkosten worden hem door de abdij terugbetaald.